پوکی استخوان چیست
پوکی استخوان به انگلیسی Osteoporosis یا استئوپروز نوعی اختلال استخوانی و اسکلتی می باشد که به دلیل کاهش مقاومت استخوان و بیشتر در دوران کهنسالی مشاهده می شود. استحکام استخوان بدن انسان به دو عامل تراکم و میزان توده استخوانی و نیز کیفیت آن بستگی دارد. در بیماری پوکی استخوان ، هر یک از دو عامل ممکن است با مشکل مواجه شود و بنابراین شکستگی استخوان ایجاد گردد.
همه ساله میلیون ها شکستگی ناشی از پوکی استخوان در جهان مشاهده می شود که در ستون فقرات ، دست ، پا و لگن ایجاد می گردد. شدید ترین شکستگی مربوط به استخوان لگن می باشد زیرا در حدود بیست درصد از این موارد موجب مرگ شده و نیمی از نجات یافتگان هم دیگر قادر به ایستادن روی پاهای خود مثل قبل نیستند. تعداد شکستگی لگن در زنان تقریبا سه برابر مردان است و زنان پس از ۵۰ سالگی به شدت در معرض ابتلاء به پوکی استتخوان می باشند.
حدود ۱۳ تا ۱۷ درصد زنان پس از سنین ۵۰ سالگی دچار کاهش توده استخوانی در گردن و ران خود می شوند که سهم زنان سفید پوست بیشتر است. شروع پوکی استخوان در زنان عموما از سن ۳۵ سالگی می باشد. بسیاری از موارد شکستی مهره ها به دلیل خطر ایجاد بیماری های قلبی و ریوی می تواند سبب مرگ و میر شود. طبق بررسی های آماری در سال ۱۳۸۰ در حدود ۱۵ درصد مردم کشورمان به این بیماری دچار بودند. این در حالی است که ده سال بعد یعنی در سال ۱۳۹۰ ، این تعداد با افزایش چشمگیر به ۳۴ درصد رسید. طبق آمار های پزشکی ۲۰ درصد خانم های ایرانی ، دچار کاهش خطرناکی در تراکم توده استخوانی خود می شوند.
عوامل موثر بر پوکی استخوان
این بیماری پس از دوران یائسگی در زنان به دلیل کاهش ترشح استروژن شایع می شود. برخی عوامل غیر قابل پیشگیری همچون جنسیت ، جثه و ژنتیک بر شانس ابتلا به پوکی استخوان تاثیر گذار است. احتمال ابتلاء به این بیماری در نژاد سفید پوست ، هم در زنان و هم مردان بیشتر می باشد. همچنین مصرف دخانیات و رژیم غذائی نامناسب ، خطر ایجاد این بیماری را در دوران پیری افزایش می دهد. کمبود هورمون استروژن در زنان و هورمون تستوسترون در مردان شرایط پوکی استخوان ها را فراهم می کند.
کمبود مواد معدنی موثر در استخوان سازی همچون کلسیم ، ویتامین دی و پروتئین سبب کاهش کیفیت و توده استخوانی خواهد شد. در صورت کمبود مواد معدنی به دلیل رژیم غذائی نامناسب ، بدن انسان کمبود های خود را از استخوان ها برداشت نموده و همین عامل در طولانی مدت پوکی استخوان به همراه می آورد. سرعت تخریب بافت استخوانی در سنین پیری بر سرعت ساخته شدن آن پیشی گرفته و بافت استخوانی را تضعیف می کند. از جمله مهم ترین عوامل ایجاد این بیماری می توان به مصرف کورتون ، لووتیروکسین ، فنیتوئین ، فورزماید و هپارین اشاره کرد. بیماری هایی مانند دیابت ، کوشینگ ، آرتریت روماتوئید ، پرکاری تیروئید یا کم کاری غدد جنسی زنانه و مردانه از عوامل موثر در بروز پوکی استخوان هستند. در بررسی فاکتور های ابتلاء به این اختلال اسکلتی عوامی نظیر مصرف بیش از حد کافئین ، کم تحرکی ، کاهش وزن زیاد ، مصرف الکل و عوامل ژنتیکی را باید مد نظر قرار داد. به گفته پزشکان متخصص ، خطر ابتلاء در زنان بیش از مردان است. با وجود اینکه امکان بروز پوکی استخوان در جوانی هم هست اما افزایش سن عاملی بسیار شایع می باشد.
علائم پوکی استخوان و روش تشخیص
این بیماری به دو روش قابل تشخیص است که معمولا در پی یک شکستگی بالینی حاد بوجود آمده و یا با انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان با اشعه ایکس مشخص می شود. بررسی شکستگی استخوان به دو روش رایوگرافی و پرتونگاری در مراکز درمانی انجام می گیرد. رادیوگرافی شکستگی فشاری مهره را نشان می دهد ولی پرتونگاری نمی تواند کاهش توده استخوانی را تا پیش از اینکه ۳۰ درصد تحلیل نرفته باشد نشان دهد به همین خاطر عکس های پرتونگاری شاخص مناسبی برای تشخیص استئوپروز نیستند و بهترین راه همیشه آزمایش سنجش تراکم استخوان بر اساس مواد معدنی تشکیل دهنده آن است.
پوکی استخوان یک بیماری خاموش است و تا زمان پیشرفت بیماری ، علائم خاصی ندارد. توصیه اکید می شود زنان بالای ۶۵ سال و مردان بالای ۷۰ سال آزمایش تراکم استخوان را به صورت حداکثر هر ۲ سال یک بار انجام دهند. البته برخی افراد که احتمال وجود فاکتور های بیماری در آن ها زیاد است ، باید پیش از ۶۵ سالگی این تست را انجام دهند. از جمله فاکتور های خطرناک که احتمال وقوع پوکی استخوان در جوانی را افزایش می دهند می توان به مصرف الکل و استعمال دخانیات ، کمبود وزن بیش از حد و مصرف داروهای استروییدی در طولانی مدت اشاره نمود. همچنین سابقه شکستن استخوان بدون ضربه خوردن و نیز یائسگی زود هنگام از جمله نشانه های این بیماری می تواند باشد.
پوکی استخوان در جوانی
متاسفانه با گذشت زمان ، بیماری استئوپروز در کشور گسترش یافته و سن ابتلاء به آن کاهش می یابد. دلایل ایجاد پوکی استخوان در جوانی می تواند عوامل وراثتی و شیوه نادرست زندگی شامل تغذیه نامناسب ، عدم تحرک کافی و استعمال سیگار و مواد دخانی باشد. امروزه با گسترش استفاده از کامپیوتر و تلفن همراه ، میزان درگیر شدن نسل جوان به ضعف و اختلالات استخوانی رو به گسترش است. همچنین امروزه شیوه تغذیه نادرست در میان جوانان به دلیل افزایش مصرف فست فود ها و کاهش دریافت سبزیجات و میوه ها ، مواد مغذی لازم نظیر کلسیم ، پروتئین و ویتامین ها را در بدن کاهش داده و موجب ضعف استخوانی می شود.
راه های پیشگیری از پوکی استخوان
برای پیشگیری از ضعف و شکستن استخوان ها در جوانی و سنین کهنسالی باید روش زندگی سالم را در پیش گرفت. رژیم غذایی سلامت ، عدم استعمال سیگار و دخانیات ، دوری از مشروبات الکلی و فعالیت بدنی مناسب به افزایش استحکام اسکلتی کمک می کند. ورزش یکی از مهم ترین روش های پیشگیری و درمان پوکی استخوان است. البته باید در انتخاب ورزش نیز توجه داشت و از فعالیت هایی که موجب فشار ناگهانی به استخوان ها می شود پرهیز نمود.
افرادی که به استئوپروز دچار می شود باید از افتادن به زمین پیشگیری نمایند. به زمین افتادن در این بیماران موجب ایجاد شکستگی در ستون فقرات ، استخوان ران ، مچ دست ، لگن و … می شود که تاثیر شدیدی بر ادامه زندگی آنها خواهد داشت.
جذب کلسیم کافی مهم ترین عامل در کاهش احتمال ابتلاء به این بیماری است. طبق اعلام سازمان غذا و داروی آمریکا ، نیاز روزانه کلسیم برای خانم ها ۱۰۰۰ میلی گرم و برای آقایان ۸۰۰ میلی گرم است که باید از رژیم غذایی جذب شود. خوراکی هایی نظیر شیر ، ماست ، پنیر ، تخم مرغ ، کلم ، ماهی ساردین و بادام منابع کلسیم محسوب می شود.
همچنین افرادی که به میزان کافی منابع کلسیمی را دریافت نمی کنند یا بدن آنها قادر به جذب این مواد نیست ، باید از داروی های حاوی کلسیم همچون قرص کربنات کلسیم یا سیترات کلسیم استفاده نمایند. قرص کربنات کلسیم توسط اسید معده جذب می شود و مشکلات گوارشی همچون رفلاکس را بر طرف می کند. در حالی که سیترات کلسیم جذب راحت تری داشته و نیازمند اسید معده نیست.
درمان پوکی استخوان
با آنکه درمان قطعی برای پوکی استخوان وجود ندارد اما روش های مختلفی برای کاهش سرعت ابتلاء و عوارض آن وجود دارد که به معرفی آنها می پردازیم:
کلسی تونین | Calcitonin
هورمون کلسیتونین به دلیل مهار فعالیت سلول استئوکلاست و فعال کردن سلول استئوبلاست ، تأثیرات چشمگیری در ترمیم استخوان به خصوص ستون فقرات دارد. تزریق هورمون کلسی تونین به منظور کاهش فعالیت استوکلاست ها و درمان پوکی استخوان رایج است.
بیس فسفونات | Bisphosphonates
بیس فسفونات ها که با نام دی فسفونات هم شناخته می شوند ، گونه ای داروئی هستند که از کاهش توده استخوانی جلوگیری می نمایند. این داروها با مهار عملکرد سلول های استئوکلاست درون استخوانی ، سبب جذب بیشتر آلندرونیت و اتیدرونیک اسید می شوند و احتمال شکست استخوان ها را کاهش می دهند.
هورمون درمانی جایگزین | HRT
طبق تحقیقات انجام شده ، هورمون درمانی جایگزین سبب کاهش ۳۶ درصد شکستگی ران و مهره های ستون فقرات در افراد دچار پوکی استخوان شد. اما این روش درمانی ، خطراتی همچون وقوع بیماری های قلبی و عروقی ، سرطان پستان ، آمبولی ریه ها و اختلالات کیسه صفرا به همراه دارد.
دنوزوماب | Denosumab
دنوزومب نوعی داروی ها منوکلونال آنتی بادی انسانی در درمان پوکی استخوان و رشد مجدد استخوان ها می باشد که به nuclear factor-kappa ligand – RANKL متصل شده و جذب کلسیم در بدن را افزایش می دهد. این دارو همچنین در درمان متاستاز استخوانی و هایپر کلسیمی شدید هم کاربرد دارد.
هورمون پاراتیروئید | Parathyroid Hormone
هورمون پاراتیروئید PTH ماهیت پلی پپتیدی داشته و سلول‌های چیف غدد پاراتیروئید آن را ترشح می کنند. ترشح این هورمون سبب افزایش میزان کلسیم در خون شده و جذب روده ای کلسیم را افزایش می دهد. این هورمون ، افزایش کلسیم را از طریق ویتامین دی سی انجام می دهد.
آگونیست | Agonist
تعدیل‌کننده انتخابی گیرنده استروژن یا SERM گروهی از ترکیبات ماثر بر گیرنده استروژن هستند. این گیرنده ها با تاثیر بر کارکرد بافت های مختلف سبب مهار یا تحریک می شوند. از جمله می توان به داروی رالوکسیفن از این دسته اشاره نمود.
کیفوپلاستی | kyphoplasty
جراحی ترمیمی مهره ها یا کیفوپلاستی kyphoplasty یک روش کم تهاجمی پیشرفته برای ترمیم شکستگی ستون مهره ها است. برای این منظور یک حفره در مرکز تنه مهره ای با بالون است که در نهایت در داخل آن سیمان تزریق می شود.
