کربنات سدیم ( سودا اش ) چیست
کربنات سدیم با فرمول شیمیایی Na2CO3 که با نام سودا اش هم شناخته می شود ، یک ماده شیمیایی به صورت جامد سفید رنگ محلول در آب است. کربنات سدیم از نظر شیمیایی ، ماده قلیایی بوده و برای تولید آن از موادی نظیر کلرید سدیم و سنگ آهک به روش سولوی استفاده می شود. سودا اش نوعی نمک سدیم دار اسید کربنیک با خاصیت بازی است که در صورت انحلال در آب به اسید کربنیک و سود سوز آور تبدیل می گردد. سدیم کربنات که معمولا به صورت پودری یا با دانه بندی درشت تر وجود دارد در بخش صنعت کاربرد های مختلفی در زمینه تولید مواد شوینده ، قارچ کش ، میکروب کش ، سختی گیر آب و تنظیم کننده اسیدیته دارد. در حدود نیمی از کل کربنات سدیم تولید شده در جهان در ساخت شیشه مصرف می گردد. برای تولید مواد شیمیایی حدود یک پنجم آن و در تصفیه آب و تولید شوینده ها هم حدود ده درصد آن به کار می رود.
جدول ویژگی های فیزیکی و شیمیایی کربنات سدیم | |
فرمول شیمیایی | Na2CO3 |
pH | ۳٫۶۷ |
وزن مولکولی | خشک: ۱۰۵٫۹۸۸۸ گرم بر مول آبدار: ۲۸۶٫۱۴۱۶ گرم بر مول |
حالت فیزیکی | جامد سفید رنگ و بی بو |
چگالی | خشک: ۲٫۵۴ گرم بر سانتی متر مکعب آبدار: ۱٫۴۶ گرم بر سانتی متر مکعب |
دمای ذوب | خشک: ۸۵۱ درجه سانتی گراد آبدار: ۳۴ درجه سانتی گراد |
انحلال در آب | بین ۷ تا ۴۳٫۶ گرم در ۱۰۰ میلی لیتر آب |
انحلال در دیگر مواد | قابل انحلال در گلیسیرین و متانول |
ویسکوزیته | ۳٫۴ |
معرفی کربنات سدیم سبک و سنگین
سودا اش به دو صورت سبک و سنگین تولید می شود. این دو محصول تفاوت های فیزیکی و شیمیایی خاصی با یکدیگر دارند. در صنعت ، ابتدا کربنات سدیم سبک به روش های مختلف نظیر لبلانک یا سلوی تولید می گردد که در ابتدا حاوی مولکول های آب می باشد. سپس رطوبت موجود در سودا اش را جدا کرده و به صورت تک آبه یا خشک در می آورند که چگالی بالاتری دارد و به آن کربنات سدیم سنگین می گویند. خشک شدن سودا اش سبب می شود تا حالتی سنگی و کلوخه ای به خود بگیرد که از این نظر با نوع سبک تفاوت ظاهری دارد. این ماده به عنوان گداز آور (کاهنده دمای ذوب) در صنایع تولید شیشه بکار می رود.
نحوه تولید سودا اش
سودا اش ماده ای ارگانیک است که در طبیعت با نام ترونا (تری سدیم هیدروژن کربنات هیدراته) از معادن قابل استخراج می باشد. منابع بزرگی از این ماده در کشور های آمریکا ، ترکیه و کنیا وجود دارد. همچنین انواعی از گیاهان دریایی و یا گیاهان خاک های شور هم وجود دارند که سودا اش تولید می کنند. این گیاهان در قرن نوزدهم میلادی شناسایی شد و مردم آن را پس از خشک کردن و سوزاندن ، با آب شستشو می دادند تا سدیم کربنات بدست آورند. روش های صنعتی تولید سودا اش به شرح زیر است:
روش لبلانک
این محصول اولین بار در سال ۱۷۹۲ میلادی توسط یک شیمیدان فرانسه به نام نیکولاس لبلان با استفاده از مواد اولیه اسید سولفوریک ، سنگ آهک ، نمک و زغال سنگ به صورت شیمیایی تولید گردید. برای این منظور ، لبلان ابتدا کلرید سدیم را با اسید سولفوریک در فرایندی به نام مانهایم واکنش می داد. محصول این عمل ، نمکی به نام سولفات سدیم به همراه کلرید هیدروژنی است:
۲NaCl + H2SO4 → Na2SO4 + 2HCl
مرحله بعدی ، نوبت حرارت دهی سولفات سدیم به همراه سنگ آهک ( کربنات کلسیم ) توسط زغال سنگ است. این مرحله از دو بخش تشکیل می شود. بخش اول ایجاد واکنش کربومتریک توسط زغال سنگ می باشد:
Na2SO4 + 2C → Na2S + 2CO2
مرحله دوم ، واکنش تولید سودا اش و سولفید کلسیم با استفاده از ماده کربنات کلسیم (سنگ آهک) است:
Na2S + CaCO3 → Na2CO3 + CaS
ترکیب تولید شده در این فرایند با نام خاکستر سیاه شناخته می شود. سودا اش را باید از طریق آب از این خاکستر استخراج نمود به این صورت که بخار آن ، سدیم کربنات جامد را تولید می نماید. برای این منظور از اسید هیدروکلریک استفاده می شود. فرایند لبلانک آلوده های مختلفی ایجاد می نموده و تا سال ۱۸۸۰ میلادی ، روش اصلی تولید کربنات سدیم بوده است.
روش سلوی
این روش تولیدی در سال ۱۸۶۱ توسط شیمیدان بلژیکی ، ارنست سولوی ابداع شد تا سودا اش را از طریق ایجاد تغییر در کلرید سدیم بوسیله آمونیاک و گاز دی اکسید کربن تولید نماید. در اولین مرحله ، جوش شیرین تولید می گردد:
NaCl + NH3 + CO2 + H2O → NaHCO3 + NH4Cl
سپس جوش شیرین یا بی کربنات سدیم حرارت داده می شود تا آب و گاز دی اکسید کربن آزاد کند:
۲NaHCO3 → Na2CO3 + H2O + CO2
همزمان آمونیاک تولید شده از کلرید آمونیوم با آهک زنده ( اکسید کلسیم ) واکنش داده می شود
۲NH4Cl + CaO → ۲NH3 + CaCl2 + H2O
فرایند سلوی از روش لبلان به صرفه تر است و آمونیاک بازیافت شده ، و تنها از سنگ آهک و آب نمک استفاده می گردد. این فرایند تا سال ۱۹۰۰ تبدیل به روش اصلی تولید کربنات سدیم شد به طوری تا نود درصد این محصول به روش سولوی تولید می گردید. در آخرین مرحله در این فرایند ، سود اش را حرارت می دهند تا خالص شود.
روش Hou
این فرایند که بوسیله شیمیدان چینی در سال ۱۹۳۰ توسعه داده شد به روش تزریق گاز دی اکسید کربن داخل محلول اشباع کلرید سدیم و آمونیاک انجام می پذیرد:
CH4 + 2H2O → CO2 + 4H2
۳H2 + N2 → ۲NH3
NH3 + CO2 + H2O → NH4HCO3
NH4HCO3 + NaCl → NH4Cl + NaHCO3
جوش شیرین ( بیکربنات سدیم ) در ته ظرف ته نشین می گردد و سپس تا دمای هشتاد یا نود درجه سانتی گراد حرارت داده می شود تا سودا اش خالص بدست آید. آخرین مرحله نیز همانند روش سالوی است. همچنین مقدار بیشتری آمونیاک با دمای ۳۰ تا ۴۰ درجه سانتی گراد در داخل محلول افزوده می گردد. سپس دمای محلول تا ۱۰ درجه سانتی گراد کاهش می یابد.
کاربرد کربنات سدیم
تولید شیشه
سودا اش در شیشه سازی به عنوان ماده گدازآور سیلیس ، به منظور کاهش دمای ذوب ترکیب به کار می رود. شیشه در اولین مرحله تولید ، در آب محلول است بنابراین به آن کربنات کلسیم اضافه می کنند تا شیشه نامحلول شود. شیشه جام ( شیشه سودا – آهک ) ، پر مصرف ترین نوع شیشه در جهان از طریق ذوب کردن موادی همچون کربنات کلسیم ، کربنات سدیم و سیلیس تولید می گردد. زمانی که مخلوط مواد در کوره قرار می گیرند ، گاز دی اکسید کربن آزاد می شود و سدیم کربنات به اکسید سدیم تبدیل می شود.
تصفیه آب
آب آشامیدنی به دلایل مختلفی همچون عبور از چشمه های زیر زمینی ، زمین های آهکی ، ورود کود های شیمیایی و فعالیت های صنعتی حاوی یون های نامحلولی نظیر منیزیم و کلسیم می شود که موجب سختی آب و کف نکردن صابون هستند. برای این منظور باید از مواد شیمیایی مختلفی مانند سودا اش به عنوان یک منبع ارزان قیمت کربنات استفاده شود:
Ca2+ + CO32- → CaCO3
صنایع غذائی
سودا اش تحت کد E500 به عنوان یک مکمل خوراکی جهت تنظیم اسیدیته ، عامل آنتی کیک و نگهدارنده کاربرد دارد. این ماده به دلیل بی خطر بودن گاهی جایگزین سود سوز آور به عنوان ماده عامل خنثی کننده اسید می شود. همچنین از کربنات سدیم خوراکی در تولید بستنی ، ماکارونی و نوشیدنی های گازدار استفاده می گردد.
شوینده و پاک کننده
سودا اش به دلیل خواص پاک کنندگی و از بین بردن چربی در تولید بسیاری از محصولات شوینده بکار می رود. این ماده در ترکیب شوینده های خشکشوئی ها ، پودر ماشین لباسشویی ، تمیز کننده های چند منظور ، شیشه شوی ، لکه بر ، اسپری های ضدعفونی کننده و مواد سفید کننده وجود دارد. طبق توصیه سازمان حفاظت محیط زیست EPA ، باید در حدود ۲ اونس از این محصول در یک گالن آب استفاده شود. میزان بیشتر از پانزده درصد آن می تواند خاصیت سوزانندگی داشته باشد. از سودا اش می توان برای تمیز نمودن سطوح سخت مانند کف زمین ، دیوار ها ، سطوح سرویس بهداشتی و کاشی و سرامیک استفاده نمود.
دیگر مصارف
سودا اش در تولید آجر به عنوان عامل مرطوب شونده برای کاهش میزان آب خاک رس کاربرد دارد. در تولید جاذب های آب به پودر آلژینات افزوده می شود تا چسبندگی آن افزایش یابد. جهت ایجاد کف در ترکیب خمیر دندان بکار می رود و به صورت موقت می تواند پی اچ دهان را افزایش دهد.
فروش کربنات سدیم
با توجه به پر مصرف بودن این ماده ، چندین تولید کننده در کشور اقدام به تولید سودا اش می کنند. بازار مصرف داخلی توسط تولید کنندگانی نظیر کربنات سدیم مراغه یا کاوه ، کربنات سدیم سمنان ، کربنات کلسیم فیروزآباد ، کربنات سدیم چینی و … تامین می گردد. سودا اش ماده اولیه بسیاری از صنایع مهم است و نیاز به انواع سبک ، سنگین ، خشک و هیدراته آن همیشه وجود دارد. برای آگاهی از قیمت کربنات سدیم و خرید این محصول با ما تماس حاصل فرمایید.
مطالب مرتبط