کود شیمیایی چیست و انواع آن کدامند؟
کود شیمیایی و انواع آن به صورت صنعتی تولید می شوند تا اساسی ترین مواد مفید و مغذی که برای رشد گیاهان لازم هستند را فراهم کنند. کودهای شیمیایی یا معدنی، مکمل های کشاورزی هستند که ۱۳ ماده مغذی مورد نیاز برای رشد گیاهان سالم را در خاک باغ فراهم می کنند. کودهای شیمیایی نسبتا ارزان قیمت که اثرگذاری سریع و مطلوبی نیز دارند، در فرمولهای مختلف و به صورت جامد گرانول، مایع و پودرهای محلول در آب عرضه می شوند.
کودهای نیتروژنی یا ازته
این نوع کودها، مهمترین مکمل های ضروری برای گیاهان هستند. مقدار نیتروژن (ازت) در خاک برای رشد سالم گیاهان و تولید محصولات مرغوب، کافی نیست. به همین خاطر نیتروژن مورد نیاز گیاه باید با کودهای نیتروژنی به خاک داده شود. ازت در بیش از ۸۰ درصد خاک های کشور کافی نیست. گیاهان نیاز خود به نیتروژن را بیشتر از منابع در دسترس این عنصر به شکل آمونیوم NH4 و نیترات NO3 تامین می کنند. به طور کلی تمام این کودها در صورت استفاده در خاک به آمونیوم یا نیترات تجزیه می گردند.
از آنجایی که ماده اولیه کلیه این نوع کودها، آمونیاک NH3 است، می توان با هر کود نیتروژنی نیاز گیاه به ازت را تامین کرد. با این حال، بسته به نوع گیاه، این کودها انواع مختلفی دارند که بسته به اقلیم و ویژگی های خاک نسبت به یکدیگر ارجح می باشند.
کودهای نیتروژن اهمیت بیشتری در بین کود شیمیایی و انواع آن دارند. پس از دادن آن به خاک، خطر تبخیر با گرما یا انتقال آن به لایه های زیرین خاک با آب آبیاری وجود دارد. به همین دلیل دادن کودهای نیتروژن دار قبل از زمان جذب آن توسط گیاه، باعث از بین رفتن و اتلاف کود می شود. روش مصرف کود نیتروژن به صورت پراکندن و مخلوط کردن آن در خاک است، در غیر این صورت ممکن است تبخیر شده و از بین برود و از مزایای گیاه کاسته شود. اثر بخشی کودی که در سطح خاک پراکنده می شود و روزها باقی می ماند یا با بارندگی بسیار کم در خاک شسته شده و به صورت آمونیاک تبخیر می گردد کاهش پیدا خواهد کرد.
زمان و روش مصرف کود نیتروژنی
کود ازت باید هر سال به خاک داده شود. مقدار مصرفی کودهای نیتروژنی را باید به سه قسمت تقسیم کرده و در هنگام آماده سازی خاک بهاره ۱/۳ ، در هنگام بیل زدن ۱/۳ و با اولین آبیاری هم ۱/۳ به خاک اعمال شوند.
برخی از خواص کودهای نیتروژن به شرح زیر است:
- کمک به تقویت تشکیل ریشه و رشد بهتر گیاه
- تسریع بلوغ گیاهان
- افزایش کیفیت محصولات کشاورزی
- جلوگیری از ریختن دانه و بهبود عملکرد گیاه
علائم و نشانه های کمبود ازت در گیاهان
در مواردی که نیتروژن حیاتی برای گیاهان به اندازه کافی تامین نشود، برخی از علائم کمبود در گیاه بروز می کند. در گیاهانی که نیتروژن کافی دریافت نمی کنند، برگها کوچکتر و شاخه ها ضعیف شده و به سمت بالا رشد می کنند، شاخه های جوان کاهش می یابند. برگها در ابتدا کمرنگ و زرد مایل به سبز هستند. این زردی های روی برگ ها ابتدا روی برگ های مسن تر ظاهر می شود. اگر کمبود نیتروژن ادامه یابد، برگها پس از قهوه ای شدن زرد و خشک می شوند. این تغییرات رنگی در تیغه برگ در رگبرگ ها نیز دیده می شود.
انواع کود شیمیایی ازت
سولفات آمونیوم ۲۱%
معمولا به رنگ سفید است و به آن کود قندی نیز می گویند زیرا شبیه شکر دانه ریز است. می تواند سفید یا به رنگ های دیگر باشد، اما تاثیر تفاوت رنگ کود، روی گیاه تغییر نمی کند. می توان آن را با خیال راحت در خاک های آهکی حاوی کربنات کلسیم استفاده کرد. این تنها گونه حاوی گوگرد در کودهای نیتروژن است.
کود اوره ۴۶ درصد
نیتروژن موجود در کود اوره بیشتر از سایر کودهای نیتروژن دار است. ۴۶ درصد وزنی کود اوره از مواد مغذی گیاه نیتروژن است. اوره کودی است که می توان آن را در هر دوره ای به همه گیاهان داد.
کود نیترات آمونیوم ۳۳%
این کود در دو نوع گچی (CAN 26%) و خالص (AN 33%) در بازار به فروش می رسد. نوع آهکی حاوی تقریبا ۲۶ درصد ماده مغذی نیتروژن خالص است که با نام کود نیترات کلسیم آمونیوم شناخته می شود. نیترات آمونیوم خالص، حاوی ۳۳ درصد نیتروژن می باشد.
اثر این نوع کود شیمیایی روی گیاهان، سریع و هم مستمر است. می توان از آن در زمان کاشت استفاده کرد و یا می توان آن را به راحتی در دوره های خاصی از رشد گیاه مورد استفاده قرار داد. در خاک های کشاورزی که بارندگی لازم را دریافت نمی کنند، به جای CAN 26% به عنوان کود برتر باید از AN 33% استفاده کرد، زیرا رطوبت موجود در خاک می تواند کود AN 33% را حل کند.
چه کود شیمیایی برای چه محصولات و خاکی مناسب است؟
در مورد استفاده از کود نیتروژن، علیرغم اینکه عموما تفاوت چندانی بین کودهای نیتروژنی از نظر عملکرد برای محصول وجود ندارد، باید به نکات زیر توجه نمود:
اگرچه سولفات آمونیوم یک کود ارجح برای گیاه چای است، اما کود نیترات آمونیوم باید ترجیح داده شود زیرا PH خاک های منطقه بسیار پایین است و کود سولفات آمونیوم نیز ویژگی اسیدی را نشان می دهد.
در پرورش برنج باید از سولفات آمونیوم استفاده شود، در غیر این صورت، گزینه دوم اوره ۴۶ درصد باشد. کود نیترات آمونیوم برای کشت شالیزار مناسب نیست.
اوره باید ترجیحا در مناطق بارانی مصرف شود. همچنین برای مناطق گذری و خشک مناسب است. می توان از آن به عنوان مکمل نیتروژن در پاییز، بهار یا تابستان استفاده کرد. اگر قبل از بارندگی در مناطق خشک با دفن یا مخلوط کردن در خاک استفاده گردد، اتلاف نیتروژن در کود به کمترین حد کاهش می یابد.
کود های شیمیایی فسفر دار
یکی از گونه های کود شیمیایی و انواع آن که در رشد گیاه کاملا ضروری می باشد، کود فسفر دار است، که در بین مردم به آن «کود پایه» نیز میگویند. بدون فسفر، تکثیر و رشد سلولی در گیاه امکان پذیر نیست. گیاهان برای تشکیل ریشه های جدید، گل ها و گرده ها، دانه ها و میوه ها قطعا به فسفر نیاز دارند. این عنصر نه تنها بلوغ گیاهان را تسریع می بخشد، بلکه رشد ریشه ها را نیز افزایش می دهد. به خصوص برای مناطق خشک هم برای افزایش رشد ریشه و هم برای تسریع رشد گیاه بسیار مهم است.
سرعت رشد گیاهانی که در خاک های فقیر از فسفر رشد می کنند، کند می شود. تعداد شاخه های جدید کاهش می یابد و گیاه به صورت عمودی رشد می کند. برگها معمولا سبز رنگ نیستند، اغلب رنگ بنفش به خود می گیرند و زودرس می ریزند. در گیاهانی که کمبود فسفر دارند گلدهی کمتر، جوانه زدن و باز شدن گلها به تاخیر می افتد.
مشکل کمبود فسفر در اکثر مناطق کشاورزی وجود دارد. دلایل اصلی این مشکل نیز به شرح زیر است:
- مقدار کم فسفر در خاک
- تمام فسفر موجود در خاک در دسترس گیاه نیست
- می توان آن را به عنوان بخش قابل توجهی از فسفر داده شده به خاک توسط کودها در خاک حفظ کرد و برای گیاه بی مصرف می شود.
برای رفع مشکل کمبود فسفر در مناطق کشاورزی و به دست آوردن سطح کارایی کافی، فسفر مورد نیاز گیاه رشد یافته، باید با استفاده از کودهای فسفر تامین شود. در کودهای فسفر، حلالیت در آب باید به عنوان پایه در نظر گرفته شود و کودهایی با محتوای فسفر محلول در آب زیاد، ترجیح داده شوند. اینها کودهای خفته هستند به همین دلیل لازم است از کودهای فسفر تا عمق ریشه دفن شوند. کود های شیمیایی فسفر دار از ماندگاری بالایی برخوردار بوده و اثر این کودها تا چندین سال باقی می ماند. شایان ذکر است که مازاد کودهای فسفر بر روی گیاه اثر منفی ندارد.
در مورد استفاده از کودهای فسفر نیز اهمیت دارد که این کودها نباید بعد از رشد گیاه داده شود، بلکه باید درست قبل یا در حین کاشت در عمق خاک دفن شوند.
کود سوپر فسفات تریپل (TSP) تقریبا ۲٫۵ برابر بیشتر از کود سوپر فسفات معمولی (NSP) حاوی ماده فعال فسفر است. اگر کشاورز در هر هکتار ۲۰ کیلوگرم کود TSP استفاده کند، معادل این است که در هر هکتار ۵۰ کیلوگرم کود NSP مصرف کرده و به همان میزان فسفر بیشتر به خاک داده است. سوپر فسفات نرمال همچنین حاوی گوگرد و گچ است.
نکته دیگر اینکه داشتن رطوبت کافی خاک باعث افزایش در دسترس بودن فسفر می شود. اگر رطوبت خاک کافی نباشد، کودهای فسفری که باید ریخته شوند، رطوبت موجود در خاک را جذب میکنند و ممکن است به جای منفعت برای گیاهان، باعث خشکی آنها شود.
کودهای کامل یا کامپوزیتی
کود کامل تکمیل ترین گونه از کود شیمیایی هستند که حاوی بیش از یک ماده مغذی گیاهی با می باشند. مثلا ۱۰۰ کیلوگرم کود کامل در ترکیب ۱۵-۱۵-۱۵ که به اختصار ۳-۱۵ نامیده می شود، یعنی ۱۵ کیلوگرم نیتروژن خالص بعلاوه ۱۵ کیلوگرم فسفر بعلاوه ۱۵ کیلوگرم پتاسیم در خود دارد.
از آنجایی که کودهای کامل حاوی چندین نوع مواد مغذی گیاهی هستند، کشاورزان از مشکلات خرید، حمل، نگهداری و تحویل گونه های مختلف کود شیمیایی و انواع آن به طور جداگانه رهایی می یابند و با صرف تلاش و زمان کمتر، سود و عملکرد بیشتری فراهم می شود. ویژگی مهمی که در کودهای کامپوزیت باید جستجو کرد این است که سطح حلالیت فسفر در این کودها در آب باید بالا باشد. کودهای کامپوزیتی با محتوای فسفر محلول در آب زیاد، باید نسبت به سایر کودها ترجیح داده شوند. کودهای مرکب به شکل NPK و پرمصرف ترین کودهای ۱۵-۱۵-۱۵، ۲۰-۲۰-۰، ۱۸-۴۶-۰ هستند.
کود های شیمیایی سولفاته
با توجه به اینکه بیشتر خاک کشاورزی کشور آهکی و شور است و این امر ، کیفیت و رشد گیاهان و درختان را به شدت کاهش می دهد ، باید از کود ها و مکمل هایی برای کاهش مواد آهکی و کربناته در خاک استفاده نمود. کود های سولفاته حاوی ترکیبات اسید سولفوریک هستند که می توانند با کاهش pH خاک و خنثی سازی آهک ، امکان جذب عناصر ضروری و مواد مغذی را برای گیاهان فراهم کنند.
کود های سولفات همچنین می توانند حاوی عناصر ضروری و یا ریزمغذی های لازم باشند. برای مثال کودهای سولفات آهن ، روی ، منگنز ، منیزیم و مس دارای ریزمغذی های فلزی هستند که جذب آنها برای گیاهان بسیار آسان است. همچنین می توان از کود هایی مثل سولفات آمونیوم استفاده نمود که علاوه بر تامین ازت گیاهان ، pH خاک را هم تصحیح نمایند.
کود های سولفات جذب سریعی دارند و به صورت چالکود ، پخش بر روی خاک و یا در سیستم آبیاری قابل استفاده می باشند. همچنین قیمت کود های سولفات از کود های کلات مشابه، ارزان تر است.
کود های شیمیایی پتاسیم دار
پتاسیم یکی از ۳ عنصر ضروری یا ماکرو برای رشد گیاهان است که با نماد K در کود های شیمیایی شناخته می شود. عنصر پتاسیم به صورت یونی در کود های کشاورزی در انواع مختلف نظیر سولفات پتاسیم ، کلرید پتاسیم (کلرور پتاس) و نیترات پتاسیم در اختیار گیاهان قرار می گیرد.
پتاسیم نقش اساسی در تمامی فرایند های حیاتی و تولید مثلی گیاهان و درختان دارد. کمبود پتاسیم در اختیار گیاه ، موجب کاهش مقاومت آن در برابر تنش های حرارتی و خشکی خواهد شد. همچنین گیاه را در مقابل تهدید آفت ها و بیماری ها تضعیف خواهد کرد. نقش پتاسیم در حیات گیاهان در افزایش رشد ریشه ها ، فعال سازی آنزیم های زیستی ، بهبود فتوسنتز و تولید انرژی ، انتقال قند و نشاسته در گیاه و جلوگیری از پلاسیدگی و ضعف آن در مقابل حملات عوامل بیماری زا است.